Een oude kijker ergens op een zolder…
Al weer bijna een jaar geleden liet Peter (Amesz) op een EuroSter bijeenkomst een paar foto’s zien van een oude kijker. Deze kijker stond ergens op een zolder bij een kennis van hem. De eigenaar wist niet precies wat voor kijker het was, en was benieuwd of iemand van EuroSter misschien wat meer wist…
Op de foto’s is een oude lenzenkijker te zien, op een mooi houten statief, dat met een zwengel in hoogte te verstellen is. De kijker zelf is van messing gemaakt. Een zoeker lijkt te ontbreken. Op het oculair staat het opschrift “A. Rébaillo et Zoon, Opticiens Rotterdam”. Merkwaardige mengeling van Nederlands en Frans of Italiaans…
De foto’s zijn door velen bewonderd, maar niemand die deze kijker kende. Peter had natuurlijk al op internet gezocht, maar kwam daar voornamelijk barometers tegen van Reballio.
Een bijzonder bezoekje aan Boerhaave…
Enige tijd later, op een zaterdagmiddag ergens eind februari, was ik in museum Boerhaave (in Leiden, en zeer de moeite trouwens!). En wat zie ik daar....?! Juist! Zo ongeveer diezelfde kijker! Bijschrift: "Achromatische kijker, Rebaillot en zoon, Rotterdam, ongeveer 1850". Dus ik nagevraagd of ze extra informatie hadden of een bibliotheek of zo waar ik in kon neuzen. Die was echter in het weekend gesloten. Maar maandag mocht ik met de directiesecretaresse van het museum bellen voor eventueel extra informatie.
De kijker van Boerhaave
Na wat bellen en mailen met diverse mensen bij het Boerhaave, heb ik een tweede bezoek gebracht, en daarbij ook de bibliotheek van het museum bezocht. Hieronder volgt een korte beschrijving (door mij ingekort en in het Nederlands vertaald) van de kijker die zij hebben:
Achromatische kijker op houten statief, met 4 oculairs.
Waarschijnlijk midden 19e eeuws. Op één oculair gemarkeerd met “Reballio & Zoon, Opticien à Rotterdam”.
Het statief, de handels en het grootste deel van de kijker zijn van hout (waarschijnlijk walnoot), de rest is van messing. […] Het instrument wordt gedragen door een houten […] driepoot (bruin gelakt). […] Op een hoogte van ca. 55 cm van de grond heeft de driepoot een ronde opening, waardoor een verticale houten balk de telescoop draagt. Deze balk kan door middel van een handel op en naar bewogen worden en kan met een klem vastgezet worden. De hoogte van het instrument kan versteld worden tussen 128 en ca. 170 cm. […] De telescoopbuis zelf is van […] hout, 118 cm lang, en licht conisch. […] Op de telescoopbuis is een zoeker gemonteerd. […] Het objectief van de telescoop bestaat uit een achromatisch tweetal lenzen, vóór een biconvexe, en achter een concaaf-convexe lens en heeft een diameter van 80 mm. […] Het instrument heeft 4 oculairen […]:
I. Lengte 40½ cm; bevat: omkeersysteem (buis van 5½ cm lengte, met lenzen aan beide uiteinden), een veldlens (plano-convex, doorsnede 17 mm) en […] een ooglens (plano-convex, doorsnede 10 mm), met dekplaatje.
II. Lengte 47 cm; bevat omkeersysteem, […].
III. Lengte 17 cm; bevat […]; geen omkeersysteem.
IV. Lengte 18 cm; bevat […]; deels gebroken; geen omkeersysteem.
[…] Een zeer goede telescoop, met slecht enkele kleine beschadigingen.
bron: “Descriptive Catalogus of Telescopes” door E. Engberts (1970); de volledige (engelstalige) tekst is bij mij op te vragen.
Deze omschrijving vermeldt wel de apertuur (80 mm), maar helaas niet de brandpuntsafstanden van de kijker en/of de oculairen. Met welke vergroting gekeken kon worden, weten we dus helaas niet… In ieder geval zijn er duidelijk overeenkomsten, maar ook verschillen, met de ‘kijker van Peter’. De statieven en de tekst op het oculair komen duidelijk overeen, maar de buis verschilt: de één is van hout, de ander van messing.
Rebaillo of toch Reballio?
Wat gelijk aan het opschrift opvalt is dat de familienaam op twee verschillende manieren geschreven wordt: Rebaillo op ‘Peters’ kijker, en Reballio op het Boerhaave-exemplaar. Hierdoor kwam ik op het idee om met deze andere spelwijze eens het internet op te gaan. Dit leverde aanzienlijk meer hits op, met name op sites van veilinghuizen en over stambomen. Ook in de bibliotheek in het museum was ik al wat meer te weten gekomen. Hier vond ik onder ander de volgende tekst:
[…] Deze geschiedenis begint in ca. 1750, wanneer zeer grote groepen, vaak nauw met elkaar verbonden [Italiaanse] families, zich voornamelijk in Frankrijk en Nederland vestigen. Onder deze groepen immigranten […] waren vanzelfsprekend mensen van allerlei beroepen en een groot aantal kinderen, die nog een beroep kiezen moesten. De meeste voorkomende beroepen waren stukadoors, glasblazers, graveurs, […]. Deze mensen, op zoek naar een nieuwe toekomst, hebben zich wonderwel snel aangepast […]. Er bevonden zich slechts enkele klokkenmakers en opticiens onder de immigranten. Een aantal vestigden zich zelfstandig en doordat zij goedkoop werkten en ook goedkope arbeidskrachten –meestal familieleden- voor zich lieten werken, waren zij al gauw succesvol. […] Ook in Nederland vestigden zich leden van deze families [met namen als] […], Reballio, […]. Rond de jaren 1770 kwamen -aangemoedigd door het succes van hun landgenoten en diens volgende generatie- opnieuw flinke groepen in onze streken aan. […]
bron: “200 jaar antieke barometers 1670-1870” door Th.H. van Cothem
Over de familie Rebaillo/Reballio ben ik via het Boerhaave museum onder andere het volgende te weten gekomen:
Deze familie bestond uit instrumentmakers en opticiens en kwam uit Milaan. A.C. (Anthonio) Reballio is ca. 1720 geboren in Milaan, en overleden in 1801 (op 26 oktober?) te Rotterdam. In 1758 (of misschien 1763?) is hij naar Nederland gekomen en heeft zich “aan de Vischerschdijck achter de Beurs” in Rotterdam gevestigd. De naam van de winkel was toen “Den Dom van Milanen.” Later verhuisde de zaak naar de Blaak en tenslotte naar de Vischsteeg. In 1840 werd de firma gedreven door A.A. Reballio (1778-1851) en zijn zoon A.A. Reballio (1822-1904). Tussen 1869 en 1871 werd de zaak beheerd door Antonio Reballio & Zoon. In 1881 bestond de zaak onder de naam A.A. Reballio & Zoon). In totaal hebben vijf generaties de zaak tot ca. 1925 beheert.
In het gemeentearchief van Rotterdam vond ik nog 21 Reballio’s, allen geboren, gedoopt, gehuwd of overleden in de periode 1801-1865. Of deze Reballio’s een band hadden met bovenstaand familiebedrijf, heb ik niet kunnen achterhalen.
Ook op sites van veilinghuizen komt de naam Reballio nogal eens voor. Het blijkt dat er nogal wat barometers van Reballiot verhandeld worden. Kijkers van Reballio kon ik echter niet vinden…
Conclusie
De firma Reballio maakte voornamelijk barometers. Bovendien staat op de ‘kijker van Peter’ de tekst "A. Rébaillo et Zoon Opticiens Rotterdam" i.p.v. "Reballio en zoon", dus de naam Reballio is fout gespeld en er wordt Frans (of Italiaans?) en Nederlands door elkaar gebruikt. Dat suggereert mij dat deze kijker niet door Reballio zelf gemaakt is (wie schrijft zijn eigen naam nou niet goed?), en dat het een op bestelling van Reballio gemaakt exemplaar is.
Of zoals ik in de informatie van Boerhaave over Reballio vond (door mij uit het Engels vertaald):
Zoals de meeste handswerkmannen van Italiaanse afkomst, specialiseerden de Reballio’s zich in meteorologische instrumenten, zoals barometers en thermometers. Deze achromatische telescoop [het Boerhaave-exemplaar dus] is één van de weinige uit de periode dat ze zichzelf ook ‘opticien’ noemden. Het instrument is waarschijnlijk rond 1840 gemaakt, toen de firma beheerd werd door A.A. Reballiot (1778-1851) en zijn zoon A.A. Reballio (1822-1904) [als boven beschreven]. Aangezien gedurende deze periode de Nederlandse telescoopindustrie niet veel meer voorstelde, lijkt het waarschijnlijk dat dit instrument alleen door Reballio verhandeld is, en is gemaakt door een onbekende buitenlandse telescoopbouwer.
Weten we dus nog niks…
Martijn Bak
Dit artikel is geschreven met hulp van een aantal mensen bij museum Boerhaave (met name Hans Hooijmaijers, Huib Zuidervaart en Maaike van Rossum). Ook ‘stamboomdeskundige’ Martin Wingelaar heeft een zetje de goede kant op gegeven door mij te wijzen op het gemeentearchief van Rotterdam. Bij deze wil ik graag iedereen, die een bijdrage heeft geleverd, hartelijk bedanken.
MB
